Bydgoszcz rozciąga się w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej oraz na jej obu brzegach (górne tarasy należące do różnych makroregionów fizycznogeograficznych), wzdłuż Kanału Bydgoskiego i rzeki Brdy po dolinę Wisły. Urozmaicony teren obecnego miasta o wysokościach od 26 do 110 m.n.p.m został ukształtowany 11 tysięcy lat temu podczas ustępowania lodowca i od tego czasu rozpoczęło się osadnictwo.

Ze względu na dogodne i ważne strategiczne położenie – była to jedyna przeprawa północ-południe na przestrzeni wielu kilometrów (od zachodu rozciągały się bagna, a od wschodu Wisła) – bez przerwy istniały tu osady i grody, co dokumentują bogate znaleziska archeologiczne od epoki kamienia po średniowiecze. W bydgoskim muzeum znajduje się m.in. najstarsza odkryta na terenach Polski łódź dłubanka sprzed 4500 tysiąca lat. Z okresu kultury łużyckiej (1700-650 p.n.e.) znaleziono pozostałości 7 osad, 14 cmentarzysk popielnicowych oraz 4 skarby wyrobów brązowych. Z późniejszych okresów ilość osad i grodów jest jeszcze większa. Najnowsze badania „Geografii” Klaudiusza Ptolemeusza z II w.n.e przez Instytut Geodezji i Geoinformacji na Uniwersytecie Technicznym w Berlinie, opublikowane w 2007 roku dowodzą, że umieszczone na mapie Magna Germania miasto na terenie państwa gockiego Askaukalis znajdowało się w miejscu Bydgoszczy (na ówczesnym szlaku bursztynowym).

Historię Bydgoszczy zapoczątkował piastowski gród obronny, wzniesiony ok. 1035 roku za panowania Kazimierza Odnowiciela, który wkrótce został zdobyty i przeszedł w ręce Pomorzan. Do Polski powrócił dopiero w 1113 roku w wyniku kampanii Bolesława Krzywoustego. W bezpośrednim sąsiedztwie grodu rozwinęło się od południa podgrodzie, na obszarze którego w XIII w. powstała najstarsza bydgoska świątynia pw. św. Idziego. Na początku XIV w. kasztelania bydgoska stała się częścią księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego, najbardziej wysuniętą na północ częścią pogranicza polsko-krzyżackiego. W trakcie jednej z wojen (1327–1332) najważniejsze grody księstwa zostały spalone przez Krzyżaków i w rezultacie dostały się wraz z Kujawami pod kontrolę rycerzy zakonnych. Na mocy pokoju kaliskiego z 1343 r. król Kazimierz Wielki odzyskał Kujawy wraz z Bydgoszczą, a 19 kwietnia 1346 r. nadał jej prawa miejskie. Nowa osada powstała na niezamieszkałej równinie położonej na zachód od istniejącego już grodu. Kazimierz Wielki pragnął, by nowe miasto nazywało się Królewiec (Koenigsburg), jednakże nowa nazwa się nie przyjęła. Jako miasto królewskie Bydgoszcz otrzymała szereg przywilejów, w tym prawo prowadzenia handlu spławnego, bicia monety, warzenia piwa, handlu solą. Z rozkazu króla na terenie dawnego grodu został wzniesiony największy na północy Polski murowany zamek.

Kolejne stulecia to okres dynamicznego rozwoju. W tym czasie Bydgoszcz stała się jednym z największych miast Rzeczypospolitej. W 1397 r. królowa Jadwiga sprowadziła karmelitów, przekazując im teren na przedmieściu gdańskim. Bydgoszcz odegrała istotną rolę w wielkiej wojnie z zakonem krzyżackim (1409–1411), skąd Władysław Jagiełło kierował zwycięskimi walkami pod Koronowem i Świeciem. W 1480 r. król Kazimierz Jagiellończyk ofiarował grunty nad Brdą na wschód od zamku zakonowi bernardynów. W bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań klasztornych bernardyni wznieśli gotycką świątynię (obecnie kościół garnizonowy), stworzyli bogato wyposażoną bibliotekę, której zbiory częściowo przetrwały do dziś, a najbardziej znany z nich Bartłomiej z Bydgoszczy był twórcą pierwszego słownika łacińsko-polskiego, ukończonego w 1532 r.

Największa katastrofa w historii miasta miała miejsce w drugiej połowie XVII wieku podczas II wojny północnej. Bydgoszcz została zniszczona podczas najazdu Szwecji na Rzeczpospolitą (1655–1660). O miasto toczyły się ciężkie walki, kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk, skutkiem czego były ogromne straty. Miasto straciło bezpowrotnie wiele ze swoich najstarszych zabytków: przede wszystkim zrujnowano zamek oraz średniowieczne obwarowania miasta. Po Szwedach pozostała nazwa jednego z osiedli mieszkaniowych – Szwederowa, miejsca ulokowania szwedzkiego obozu. W trakcie wojny ze Szwecją król Jan Kazimierz i elektor pruski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali na bydgoskim Starym Rynku słynne traktaty welawsko-bydgoskie, na mocy których Prusy Książęce uzyskały suwerenność w zamian za wsparcie przeciw Szwedom. Niestety stały się fundamentem powstania w przyszłości Królestwa Pruskiego, jednego z trzech zaborców Polski w XVIII w. Zarazy przywleczone do miasta przez wojska, pożary, a w końcu III wojna północna dopełniły dzieła zniszczenia. Liczba ludności spadła do ok. 40 osób, Bydgoszcz podupadła i przestała być liczącym się ośrodkiem gospodarczym na kilkadziesiąt lat.
W 1772 r., na skutek I rozbioru Polski, Bydgoszcz została włączona w granice Prus. Bydgoszcz (nazywana wówczas Bromberg) została wyznaczona na siedzibę władz Obwodu Nadnoteckiego, a od 1815 Rejencji Bydgoskiej, dzięki czemu zyskała na znaczeniu jako ważny ośrodek administracyjny. Zaborca zainwestował tutaj ogromne fundusze, czego skutkiem stał się dynamiczny rozwój miasta i szybki wzrost ludności. Już w latach 1773–1774 przekopany został Kanał Bydgoski, niezwykłe osiągnięcie inżynieryjne, które połączyło Prusy Wschodnie z Berlinem i zapewniło miastu długie lata stabilnego wzrostu i dobrobytu. W 1849 roku, za panowania Fryderyka Wilhelma IV Bydgoszcz została siedzibą pierwszej na świecie dyrekcji kolejowej, zajmującej się rozbudową i nadzorem linii kolejowych.W ciągu 2 lat kolej połączyła Królewiec z Berlinem. Druga połowa XIX i początek XX w. to okres niebywale dynamicznego rozwoju miasta, którego liczba mieszkańców na początku XX w. doszła do 100 tysięcy. powstało bydgoskie Śródmieście o prawdziwie wielkomiejskiej zabudowie, nastąpiła szybka elektryfikacja miasta, już w 1896 r. na ulice Bydgoszczy wyjechały tramwaje elektryczne (tramwaje konne kursowały od 1888 r.). Wzniesiono wówczas wiele okazałych budynków użyteczności publicznej, na czele z gmachem Teatru Miejskiego oraz siedzibą Dyrekcji Kolei Wschodniej. Budynki projektowali dla małego Berlina („Klein Berlin”), jak wówczas nazywano Bydgoszcz, lokalni i niemieccy architekci. Od początku XX wieku realizowano projekt urbanistyczny zabudowy wschodniego Śródmieścia w stylu miasta-ogrodu autorstwa Hermanna Stübbena.

20 stycznia 1920 r., na mocy postanowień traktatu wersalskiego, Bydgoszcz powróciła do Polski. Repolonizacja miasta przybrała tak wielki wymiar, że gród nad Brdą, obok Poznania, stał się jednym z najbardziej polskich miast w okresie międzywojennym. Postępował dalszy urbanistyczny, ekonomiczny i kulturalny rozkwit miasta.

Krwawe piętno na historii miasta odcisnęła II wojna światowa. W pierwszych dniach wojny 3 września doszło w Bydgoszczy do prowokacji niemieckiej. Wycofujące się przez miasto oddziały armii „Pomorze” zostały niespodziewanie zaatakowane przez niemieckich dywersantów. Dywersja została szybko stłumiona przez Polaków. Wydarzenia te nazwane przez propagandę III Rzeszy „bydgoską krwawą niedzielą” po wkroczeniu wojska niemieckich stały się pretekstem do masowych egzekucji Bydgoszczan, zarówno na głównym placu miasta, jak i w okolicznych lasach. Podczas wojny stracono ok. 36.000 mieszkańców, co stanowiło 26% ludności. Naziści wyburzyli częściowo zabytkową zabudowę Starego Miasta, przede wszystkim wschodnią pierzeję ul. Mostowej i zachodnią część Rynku z kościołem Jezuitów, poszerzając wąskie uliczki bydgoskiej starówki i przygotowując miejsce pod plac defilad. Jednocześnie we wschodniej części miasta ruszyła budowa potężnej fabryki nitrogliceryny „DAG Fabrik Bromberg”, która w 1944 dostarczała 30% materiałów wybuchowych dla armii niemieckiej. Pracowało w niej 40.000 pracowników przymusowych.

Od marca 1945 r. gród nad Brdą był najpierw stolicą województwa pomorskiego, później bydgoskiego. Lata powojenne to dalszy, intensywny rozwój miasta. Powstały nowe osiedla, m.in. Kapuściska, Błonie, Wyżyny, a także największa obecnie dzielnica miasta, Nowy Fordon. W 1973 r. do Bydgoszczy zostało włączone miasteczko Fordon.

Obecnie Bydgoszcz liczy 360.000 mieszkańców, cała aglomeracja wraz z przedmieściami ok. 600.000 co stanowi ponad 1/4 populacji województwa kujawsko-pomorskiego. Zachwyca turystów swoją wyjątkową secesyjną architekturą i wieloma zielonymi zakątkami. Bydgoszcz jest wyjątkowa dzięki przyrodzie – jest miastem o największej powierzchni parków na jednego mieszkańca w Polsce (36 m2). Od wieków dzieje miasta są związane z rzeką Brdą, która wywarła ogromny wpływ na rozwój miasta. Rzeka i Kanał Bydgoski stały się istotnym motorem rozwoju Bydgoszczy. W miarę upływu czasu, wschodnią granicą miasta stałą się rzeka Wisła. Dziś rzeki to, przede wszystkim, atrakcja turystyczna i rekreacyjna. W centrum miasta, niczym w Wenecji, kursują tramwaje wodne, a nadrzeczne bulwary tętnią kulturalnym życiem. Jest także doskonałą bazą wypadową do zwiedzania zabytków oraz atrakcji przyrodniczych bardzo różniących się od siebie sąsiadujących regionów województwa.

(W tekscie wykorzystano materiały Bydgoskiego Centrum Informacji)